انواع خاموش کننده های دستی مثل داروهایی هستند که باید متناسب با نوع بیماری تجویز شوند؛ آتش هم همین‌طور است. در زمان اجرای سیستم اطفا حریق خاموش کننده های پودری، آبی، گازی، فومی و شیمیایی، هرکدام برای خاموش‌کردن نوع خاصی از حریق به‌کار می‌روند. این ابزارهای سبک و قابل‌حمل که اغلب بین ۱ تا ۱۴ کیلوگرم وزن دارند، در شرایط اضطراری به‌سرعت وارد عمل می‌شوند و بسته به نوع مواد سوختنی، عملکرد متفاوتی دارند. همچنین به شرط انتخاب آگاهانه و توجه به ضوابط سازمان آتش نشانی، جلوی فاجعه را می‌گیرند. در این مقاله از ساتل صنعت، با انواع خاموش کننده های دستی، کاربردشان و نکات مهم انتخاب آن‌ها آشنا می‌شوید.
آشنایی با انواع خاموش کننده های دستی؛ از انبار تا کارخانه
قبل از طراحی سیستم اطفا حریق به این نکته توجه کنید که انواع خاموش کننده های دستی برای کلاس خاصی از آتش استفاده می‌شوند؛ پس بیایید نگاهی اجمالی به انواع دسته‌بندی حریق و کلاس‌های آن بیندازیم:
| کلاس حریق | نوع خاموش‌کننده | موارد قابل استفاده |
| حریق کلاس A | آبی، پودری، کف و هالوژنه | آتش‌سوزی در مواد جامد قابل‌اشتعال معمولی مانند چوب، پارچه، کاغذ، لاستیک و بسیاری از انواع پلاستیک‌ها. |
| حریق کلاس B | پودری، کف، دی‌اکسید کربن، هالوژنه | آتش‌سوزی در مایعات قابل‌اشتعال، مایعات قابل‌احتراق، گریس‌های نفتی، قیر، روغن‌ها، رنگ‌های پایه نفتی، حلال‌ها، لاک‌ها، الکل‌ها و گازهای قابل‌اشتعال. |
| حریق کلاس C | پودری، دی اکسید کربن، هالوژنه | آتش‌سوزی‌هایی که شامل تجهیزات الکتریکی تحت جریان برق هستند. |
| حریق کلاس D | پودر مخصوص فلزات | آتش‌سوزی در فلزات قابل‌اشتعال مانند منیزیم، تیتانیوم، زیرکونیوم، سدیم، لیتیوم و پتاسیم. |
| حریق کلاس F یا K | خاموش‌کننده شیمیایی مرطوب | آتش‌سوزی در تجهیزات پخت‌وپز که شامل روغن‌ها و چربی‌های پخت‌وپز گیاهی یا حیوانی هستند (ویژه آشپزخانه‌ها). |
انواع خاموش کننده های دستی عبارتند از:
۱- خاموش‌کننده آبی (Water)
خاموش‌کننده‌های آبی، مثل همان آب ساده‌اند که وقتی چوب یا کاغذ آتش می‌گیرد، رویش می‌ریزیم تا خاموش شود. این خاموش‌کننده که ماده اصلی‌اش آب است، مخصوص آتش‌هایی با مواد جامد معمولی مثل چوب، پارچه، کاغذ و لاستیک ساخته شده. اما حواستان را حسابی جمع کنید چون این خاموش‌کننده برای آتش‌های الکتریکی یا مایعات قابل اشتعال مناسب نیست و استفاده اشتباه از آن خطرناک است. پس انواع خاموش کننده های دستی آبی بهترین گزینه برای آتش‌های کلاس A هستند.
۲- خاموش‌کننده پودری (Dry Powder)
خاموش کننده های پودری مثل یک پودر جادویی هستند که می‌توانند آتش را روی مواد جامد، مایعات و حتی گازهای اشتعال‌پذیر خاموش کنند. این نوع خاموش‌کننده از پودرهای شیمیایی خشک تشکیل شده که با ریختن روی شعله، اکسیژن را می‌گیرند و آتش را خاموش می‌کنند. پودری‌ها برای آتش‌های کلاس A، B و C کاربرد دارند اما به تجهیزات الکترونیکی آسیب می‌زنند و برای فلزات داغ و مذاب مناسب نیستند.
این خاموش‌کننده‌ها انتخابی همه‌کاره و پرکاربرد در کارگاه‌ها و خودروها هستند. این نوع کپسول‌ها در دو نوع «فشنگی» و «تحت فشار» تولید می‌شوند. مدل فشنگی برای فضاهای صنعتی رایج است و مدل تحت فشار بیشتر در اماکن عمومی دیده می‌شود.
۳- خاموش‌کننده کف (Foam)
خاموش‌کننده کف مانند انداختن پتویی نرم و مرطوب روی شعله است که آتش را به‌سرعت خفه می‌کند. ماده اصلی این خاموش‌کننده ترکیبی از آب و کف‌ساز است و بیشتر برای خاموش کردن آتش‌های کلاس A و B که شامل مواد جامد و مایعات قابل اشتعال می‌شود، کاربرد دارد.
قدرت پوشش کف در سطح مایعات بسیار بالاست و به‌خاطر وزن سبک روی سطح مایع باقی می‌ماند. به‌خاطر بسپارید که نباید از آن برای آتش‌های الکتریکی یا گازها استفاده کرد. انواع خاموش کننده های دستی کف در انبارهای مواد نفتی و کارخانه‌های سبک، بسیار محبوب کاربران هستند.
۴- خاموش‌کننده دی‌اکسید کربن (CO۲)
خاموش‌کننده دی‌اکسید کربن مثل یک ابر سرد و بی‌بو است که وقتی روی آتش می‌پاشید، اکسیژن را می‌گیرد و به سرعت شعله‌ها را خاموش می‌کند. این مدل از انواع خاموش کننده های دستی برای آتش‌های کلاس B و C که شامل مایعات قابل اشتعال و تجهیزات الکتریکی هستند مناسب است.
CO۲ به‌دلیل فشار بالا درون سیلندر، هنگام تخلیه صدای قابل توجهی دارد و نازل آن بسیار سرد می‌شود. بنابراین باید هنگام استفاده مراقب سرمازدگی دست بود. از آنجا که هیچ اثری از خود باقی نمی‌گذارد، گزینه‌ای عالی برای استفاده در اتاق‌های سرور، تابلوهای برق و محیط‌هایی است که حساس به رطوبت یا آلودگی هستند. البته برای آتش‌های کلاس A کاربرد ندارد.
۵- خاموش‌کننده هالوژنه (Halon)
خاموش‌کننده‌های هالوژنه شبیه به گازهای نامرئی و بی‌صدا هستند که بدون آسیب رساندن به تجهیزات، آتش را خفه می‌کنند. این ترکیبات شیمیایی برای خاموش کردن آتش‌های کلاس A، B و C کاربرد دارند و به دلیل کارایی بالا در فضای محدود، در هواپیماها و اتاق‌های سرور استفاده می‌شدند؛ اما به‌دلیل آسیب به لایه اوزون، استفاده از آن‌ها در بسیاری از کشورها محدود شده و در حال جایگزینی با مواد دوستدار محیط زیست هستند.
به نقل از سایت آتش‌نشانی ایران: «مواد هالوژنه حدود ۴ تا ۵ برابر سریع‌تر از سایر خاموش‌کننده‌ها پخش می‌شوند و با پوشاندن سطح حریق، از رسیدن اکسیژن و ادامه واکنش‌های زنجیره‌ای جلوگیری می‌کنند.»
۶- خاموش‌کننده مخصوص فلزات (Metal Powder)
وقتی آتش در فلزات قابل اشتعال مثل منیزیم، لیتیوم یا تیتانیوم رخ می‌دهد، نمی‌توان از خاموش‌کننده‌های معمولی استفاده کرد. خاموش‌کننده‌های مخصوص فلزات مثل پودرهای خاصی هستند که روی شعله‌های داغ فلز می‌ریزند و آتش را می‌خوابانند، بدون اینکه واکنش خطرناکی ایجاد شود.
این پودرها غالبا ترکیبی از کلرید سدیم یا مس هستند و روی شعله فلز می‌نشینند تا واکنش را متوقف کنند. این نوع از انواع خاموش کننده های دستی فقط برای آتش‌های کلاس D کاربرد دارند و معمولا در صنایع فلزی و ریخته‌گری استفاده می‌شوند.
۷- خاموش‌کننده شیمیایی مرطوب (Wet Chemical)
خاموش‌کننده شیمیایی مرطوب دقیقا مثل دارویی است که مخصوص آشپزخانه‌ها ساخته شده است؛ مخصوص آتش‌های روغن و چربی داغ که به‌راحتی شعله‌ور می‌شوند. این خاموش‌کننده با ترکیبات پتاسیم‌دار، شعله‌های چربی و روغن‌های پخت‌وپز کلاس F یا Kرا به سرعت سرد و خنک و از پاشیدن یا گسترش آتش جلوگیری می‌کند.
مکانیزم آن علاوه‌بر خنک‌سازی، ایجاد صابونی شیمیایی روی سطح روغن است. این تایپ از انواع خاموش کننده های دستی برای رستوران‌ها، آشپزخانه‌های صنعتی و مکان‌هایی که با روغن زیاد سروکار دارند، ضروری هستند.
اصول استفاده از انواع خاموش کننده های دستی با روش P.A.S.S.
به نقل از سایت firstalert: «اولین گام برای نجات سریع در لحظه بحران، شناخت روش P.A.S.S. است.» این مخفف چهار کلمه کلیدی است که به راحتی باید در ذهن حفظ شوند:
- Pull یا همان کشیدن ضامن: برای استفاده از انواع خاموش کننده های دستی ابتدا ضامن ایمنی روی کپسول را بکشید و در صورت وجود مهر تامپر را باز کنید تا امکان فعال‌سازی اهرم فراهم شود. بدون این مرحله، نمی‌توانید خاموش‌کننده را استفاده کنید.
- Aim یا همان هدفگیری نوک کپسول: در مرحله بعدی استفاده از انواع خاموش کننده های دستی، نازل یا شلنگ را به‌سمت پایه شعله هدف بگیرید. اگر فقط به شعله‌ها نشانه بروید، ماده خاموش‌کننده از آتش عبور کرده و اثربخشی نخواهد داشت.
- Squeeze یا همان فشار دادن دسته اهرم: در مرحله بعدی استفاده از انواع خاموش کننده های دستی، به آرامی و یکنواخت اهرم را فشار دهید تا ماده خاموش‌کننده خارج شود. فشار مناسب باعث عملکرد بهتر خاموش‌کننده می‌شود.
- Sweep یا همان جاروب کردن شعله: در مرحله آخر برای استفاده از انواع خاموش کننده های دستی نازل را به‌صورت نوسانی از پایین شعله از یک سمت به سمت دیگر حرکت دهید تا کل ناحیه در بر گرفته شود. ادامه دهید تا شعله کاملا خاموش شود و شعله‌های ناقلای پنهان را دست کم نگیرید.
نحوه بازرسی و مراقبت فنی از انواع خاموش کننده های دستی
تصور کن در محل کار هستی و برق می‌رود، بعد از آن ناگهان صدای جرقه می‌آید و گوشه‌ای از انبار شعله‌ور می‌شود. همه به‌دنبال آب می‌دوند، اما تو دقیقا می‌دانی کجا باید بروی. دست دراز می‌کنی، خاموش‌کننده دیواری را برمی‌داری، ضامن را می‌کشی و با یک فشار، شعله‌ها را مهار می‌کنی. همه چیز در کمتر از یک دقیقه تمام می‌شود؛ بدون خسارت، بدون سوختگی، بدون فاجعه.
اما اگر همان خاموش‌کننده، سال‌ها بدون شارژ، با پلمب شکسته یا نازلی مسدود شده در گوشه‌ای آویزان است، آن‌وقت همان یک دقیقه حیاتی، به دقیقه‌هایی تلخ تبدیل می‌شود. واقعیت این است که خاموش‌کننده‌ها فقط زمانی مفید هستند که آماده به‌کار و تجهیز بمانند؛ و این آمادگی تنها با بازرسی، تست و نگهداری منظم به‌دست می‌آید. در ادامه، دقیق‌تر به مراحل این مراقبت‌ها می‌پردازیم:
بازدید روزانه (بازرسی ظاهری)
این مرحله ساده اما ضروری است و معمولا توسط بهره‌بردار یا مسئول ایمنی مجموعه انجام می‌شود:
- اطمینان از وجود انواع خاموش کننده های دستی در محل مشخص‌شده و قابل‌دسترس بودن آن
- بررسی اینکه انواع خاموش کننده های دستی در دید مستقیم قرار داشته باشند و چیزی جلوی آن قرار نگیرد.
- نگاه کلی به وضعیت ظاهری کپسول (نلغزیدن، ضربه یا نشتی واضح)
فاصله انجام: هر روز یا هر شیفت (در محیط‌های صنعتی پرتردد).
بازرسی ماهانه (بازرسی ادواری چشمی)
بررسی‌های دقیق‌تر به‌صورت ماهانه توسط مسئول ایمنی انجام می‌گیرد:
- کنترل فشار: عقربه‌ی گیج باید در محدوده سبز باشد.
- بررسی بدنه: از نظر زنگ‌زدگی، آسیب، شکستگی یا نشتی.
- سلامت شیلنگ و نازل: نداشتن ترک یا گرفتگی.
- مهر و ضامن ایمنی: باید سالم و دست‌نخورده باشند.
- برچسب اطلاعات و دستورالعمل‌ها: باید خوانا باشد.
- وزن خاموش‌کننده: برای انواع خاموش کننده های دستی پودری در صورت امکان بررسی شود.
طبق استاندارد ملی و دستورالعمل سازمان آتش‌نشانی، این بازرسی باید حداکثر هر ۳۰ روز یک‌بار انجام شود و نتیجه آن در دفتر ثبت گردد.
سرویس فنی سالیانه (توسط شرکت مجاز دارای تاییدیه)
این مرحله بررسی انواع خاموش کننده های دستی توسط شرکت‌های بازرسی مورد تایید سازمان آتش‌نشانی یا HSE انجام می‌شود:
- بازرسی کامل مکانیکی و عملکردی
- بررسی کامل نازل، ضامن، واشرها، شیر و بدنه داخلی
- شارژ مجدد ماده خاموش‌کننده یا جایگزینی قطعات آسیب‌دیده
- نصب برچسب سرویس شامل تاریخ، نوع سرویس، و مشخصات فنی
برخی صنایع مطابق دستورالعمل‌های HSE، سالانه ۲ تا ۴ مرتبه این سرویس را انجام می‌دهند.
سرویس دوره‌ای ۶ساله (بازسازی داخلی)
در خاموش‌کننده‌های پودری تحت فشار ذخیره‌شده، لازم است هر ۶ سال؛
- کل کپسول تخلیه شود.
- مواد خاموش‌کننده تازه جایگزین شود.
- قطعات داخلی شامل اورینگ، پیستون، شیر و… بررسی یا تعویض شود.
این مرحله به‌ویژه در انواع خاموش کننده های دستی نصب دائم یا در محیط‌های سخت (گرما، رطوبت، گرد و غبار) ضروری است.
آزمون هیدرواستاتیک (آزمایش فشار بدنه کپسول)
این تست مهم جهت بررسی استحکام سیلندر انجام می‌شود:
- برای انواع خاموش کننده های دستی پودری: هر ۱۲ سال یک‌بار
- برای انواع خاموش کننده های دستی گازی CO₂ یا هالوژنه: هر ۵ سال یک‌بار
- تست با فشار مشخص و آب در دستگاه مخصوص انجام شده و نتیجه تست روی بدنه درج می‌شود.
گواهی این آزمون باید توسط شرکت مجاز دارای تاییدیه سازمان استاندارد یا آتش‌نشانی صادر شود.
ثبت و مستندسازی
در نهایت؛
- هر مرحله از بازرسی، سرویس یا آزمون باید در دفترچه یا برگه سرویس ثبت شود.
- اطلاعات شامل تاریخ، نوع بازرسی، نام مسئول یا شرکت مجری و نتیجه تست باید دقیق نوشته شود.
- نگهداری مستندات برای ارائه به بازرسان HSE، آتش‌نشانی یا ممیزی‌های ایمنی الزامی است.
کلام آخر
در این مقاله با انواع خاموش کننده های دستی، کاربرد آن‌ها در کلاس‌های مختلف حریق، نحوه استفاده و اصول نگهداری آشنا شده‌اید. از این لحظه، فقط داشتن کپسول کافی نیست؛ شما مسئول انتخاب درست، بررسی منظم و آمادگی کامل در مواقع اضطراری هستید. انتخاب آگاهانه و توجه به راهنمای خرید سیستم اعلام حریق، استفاده صحیح و نگهداری مستمر، تیم سه‌گانه نجات در زمان بحران هستند.
فراموش نکنید که اخذ تاییدیه آتش نشانی برای تجهیزات اطفا حریق، صرفا مدرکی معمولی نیست؛ تضمینی برای جان و مال شما است. ساتل صنعت با ارائه انواع خاموش کننده های دستی دارای گواهی معتبر و مشاوره تخصصی، به شما کمک می‌کند تا با تجهیزاتی استاندارد در روز حادثه، آماده و مطمئن باشید.
سوالات متداول
۱- آیا خاموش کننده‌های دستی تاریخ انقضا دارند؟
بله، انواع خاموش کننده های دستی دارای عمر مفیدی مشخص هستند که معمولا بین ۵ تا ۱۵ سال متغیر است.
۲- تاریخ شارژ و انقضا خاموش کننده‌های دستی چطور مشخص می‌شود؟
روی بدنه خاموش‌کننده معمولا تاریخ شارژ، آخرین بازرسی فنی (Inspection Date) و تاریخ انقضای مواد خاموش‌کننده درج می‌شود.
۳- آزمون هیدرواستاتیک چیست؟
طبق استاندارد NFPA۱۰، تست هیدرواستاتیک برای کپسول‌های پودری هر ۱۲ سال و برای گازی هر ۵ سال انجام می‌شود، اما در ایران این دوره بسته به دستورالعمل سازنده متفاوت است.
